Njerez dhe fate

[Brari]

DOSSIER

Dëshmia e 63-vjeçarit Mark Alia, muhaxhirit kosovar, i cili që në moshën 15-vjeçare punoi me specialistët hungarezë në bonifikimin e fushave të kënetës së Thumanës

"Si më nxitën hungarezët të arratisesha nga Shqipëria"


--------------------------------------------------------------------------------

Dashnor Kaloçi

I gjithë grupi i specialistëve hungarezë që kishin ardhur për të projektuar e zbatuar punimet bonifikuese të fushave përreth Kënetës së Thumanës, përbëhej prej gjashtë vetësh dhe përgjegjës të tyre kishin Borç Lazlo. Ndonëse ata ishin të gjithë me bindje të majta komuniste, nuk kishin asnjë lloj simpatie si për Enver Hoxhën ashtu për regjimin komunist që ishte vendosur në Shqipëri. Po kështu të njëjtën antipati ata e kishin edhe për sovjetikët dhe herë pas here e shprehnin hapur pakënaqësinë e tyre ndaj Qeverisë shqiptare e cila i paguante specialistët sovjetikë më shumë se ata hungarezë, në një kohë që hungarezët punonin më shumë dhe kishin qëllime shumë më dashamirëse se ata ndaj Shqipërisë. Gjatë atyre tre vjetëve që unë punova me ta mësova shumë gjëra dhe krijova një vizion të qartë si për gjëndjen e vështirë të vëndit tonë, ashtu dhe për Perëndimin. Kjo gjë më nxiti mua që pas disa kohësh të merrja rrugën për t'u arratisur nga Shqipëria".

Njeriu që flet dhe dëshmon për herë të parë për "Gazetën", është 63-vjeçari Mark Gjon Alia, ish-i burgosur politik gjatë periudhës së regjimit komunist të Enver Hoxhës, i cili rrëfen gjithë historinë e tij gjatë kohës që punonte me specialistët hungarezë në vitet 1955-1958 dhe mënyrën se si e nxitën ata që të tentonte të arratisej nga Shqipëria. Po kush është Mark Alia, cila është origjina dhe e kaluara e familjes së tij dhe përse vendosi ai që bashkë me dy shokët e tij të merrte rrugën për në drejtim të kufirit?

Në punë me hungarezët
Mark Alia u lind në vitin 1939 në qytezën e vogël të Mamurrasit ku dhe mori mësimet e para të shkollës fillore. Pas mbarimit të shkollës tetëvjeçare në vëndëlindjen e tij, Marku u detyrua që të fillonte punë për shkak të gjëndjes së vështirë ekonomike në të cilën ndodhej familja e tij. Në atë kohë me ndihmën e disa miqëve të familjes, Marku filloi punë pranë një grupi inxhinjerësh hungarezë të cilët merreshin me projektimin e bonifikimit të fushave që ishin përfituar nga tharja e kënetës së Thumanës. Lidhur me këtë, 63-vjeçari Mark Alia, dëshmon: "Në vitin 1955 që unë fillova punë pranë grupit të specialistëve hungarezë, të cilët punonin për llogari të Drejtorisë së Projekteve të Ministrisë së Ndërtimit, nuk isha më shumë se 15-16 vjeç dhe ata më caktuan që t'ju mbaja instrumentet e veglat e tjera të punës që u duheshin atyre. I gjithë grupi i tyre që kishin ardhur në Shqipëri diku aty nga fillimi i vitit 1955, përbëhej prej gjashtë specialistësh që kryesoheshin nga Kurt Budavar dhe përgjegjës i tyre ishte Borç Lazlo. Të gjithë ata ishin të diplomuar në universitetet e Hungarisë si inxhinjerë ndërtimi apo për punimet hidro-bonifikuese. Për të banuar ata i kishin sistemuar pranë Hotel Dajtit në Tiranë dhe ata e bënin çdo ditë rrugën vajtje-ardhje nga kryeqyteti për në fushat e Thumanës ku ishin kantieret e punimeve të Ndërrmarjes së Bonifikimeve. Përgjegjësi i grupit të tyre, Borç Lazlo të cilin ne e thërrisnim Laci, ishte me bindje komuniste të majta dhe pothuaj ashtu si ai, ishte dhe i gjithë grupi i tyre. Por edhe pse ata kishin bindje të majta, survejoheshin rregullisht nga Sigurimi i Shtetit dhe ne ishim të porositur që përveç marrëdhënieve të punës, të mos krijonim afrimitete të tjera me ta. Por edhe pse na ishin dhënë ato porosi të cilat na i kujtonin shpesh shefat tanë, ne kishim krijuar një miqësi të thellë me të gjithë grupin e specialistëve hungarezë, pasi ata ishin njerëz shumë të afrueshëm dhe ne na trajtonin shumë mirë. Atyre u vinte keq për gjëndjen e vështirë ekonomike ku ndodheshim ne dhe me ndërhyrjen e tyre pranë Ministrisë së Ndërtimit, filluan të na i paguanin edhe ne ditët e festave dhe pushimet e tjera, njëlloj si ata", kujton Mark Alia atë kohë kur ai filloi punë pranë grupit të specialistëve hungarze të cilët merreshin me projektimin e punimeve bonifikuese të fushave pranë Kënetës së Thumanës.

Hungarezët e urrenin Enverin
Ndonëse grupi i inxhinjerëve dhe specialistëve hungarezë që punonin në fushat e Thumanës ishin me bindje të majta komuniste, ata kishin rezerva dhe shpreheshin hapur kundër politikës së regjimit komunist të Enver Hoxhës. Lidhur me këtë, Mark Alia dëshmon: "Unë kisha krijuar një miqësi të madhe pothuaj me të gjithë pjestarët e grupit, por afrimitetin më të madh e kisha me përgjegjësin e tyre. Borç Lazlo, i cili ishte shumë i dhënë pas problemeve të politikës dhe mua më informonte vazhdimisht për gjithëshka që ndodhte si në Hungari, ashtu dhe për gjendjen politike të shteteve të Europës Perendimore. Ai kishte krijuar një besim të madh tek unë dhe më fliste hapur për gjithshka, pa mbajtur asnjë rezervë. Si Lazlo ashtu dhe të gjithë pjestarët e tjerë të grupit, ishin të tronditur për gjendjen e vështirë ekonomike në të cilën ndodhej Shqipëria dhe ata shpesh e shprehnin hapur pakënaqësinë e tyre në lidhje me politikën e gabuar të qeverisë komuniste të Tiranës. Atë gjë ata e shihnin me sytë e tyre kur shkonim për probleme pune nëpër fshatra apo qëndra të tjera të banuara ku varfëria e njerzve dukej sheshit. Ata shikonin me habi dhe me dhimbje të madhe fëmijët që shkonin zbathur dhe me çanta lecke në shkolla, duke ngrënë ndonjë copë buke misri të thatë, që ata i thonin "kokorricë". Atyre u bënte përshtypje të madhe kur ua shihnin atë bukë fëmijëve duke e ngrënë thatë e thonin se nuk gjendej vënd tjetër në botë që kokorricën me të cilën ushqeheshin kafshët, ta përdërin njerzit për ta ngrënë. Lazlo më thoshte mua se gazeta"Zëri i Popullit" ishte gazeta më mashtruese në Botë, sepse nuk ishte e vërtetë ajo që shkruante se në Amerikë njerzit vdisnin për bukë. Pas kësaj ai më thoshte se regjimi komunist si në Shqipëri ashtu dhe në Bashkimin Sovjetik, nuk ishte gjë tjetër veçse një regjim i gënjeshtërt dhe qeveritë e tyre e mbanin popullin me mjetet e dhunës. I gjithë grupi i specialistëve hungarezë, edhe pse ishin me bindje të majta komuniste, nuk kishin asnjë lloj respekti për Enver Hoxhën. Atë pakënaqësi ndaj regjimit komunist shqiptar ata e shprehnin shpesh edhe për faktin se Tirana zyrtare i paguante ata shumë më pak nga specialistët sovjetikë, në një kohë që ata bënin të njëjtën punë. Pas gjithë këtyre bisedave që Borç Lazlo bënte me mua, e mbyllte fjalën e tij duke thënë: "Rroftë Kampi i fuqishëm i Socializmit". Në tetorin e vitit 1956 kur ndodhën ngjarjet e Hungarisë, i gjithë grupi i tyre rrinte me gjak të ngrirë duke pritur ndonjë lajm se çdo të ndodhte me familjet e tyre që ishin atje. Ata lusnin zotin duke thënë se më mirë që ndodheshin këtu, se po të ishin në Hungari, do t'i kishin tërhequr zvarrë forcat e djathta që kishin organizuar lëvizjen antikomuniste. Por edhe pas kësaj ata nuk shprehnin asnjë lloj armiqësie ndaj Imre Nagit dhe forcave të djathta antikomuniste që organizuan revolucionin. Pas shtypjes së revolucionit nga ana e ushtrisë sovjetike, ata shkuan në Hungari dhe pas një muaj këtu u kthyen vetëm tre vetë: Kurti Tobori dhe Laci, ndërsa Ernesti, Gjyrka dhe Bela s'erdhën fare. Kur e pyeta Lacin se pse nuk kishin ardhur ata, ai m'u përgjigj: "Ata shpëtuan se kapën Perëndimin dhe tani gjenden në Botën e lirë", kujton Mark Alia bisedat që bënte në atë kohë me specialistët hungarezë të cilët kishin shumë rezerva ndaj politikës që ndiqte qeveria komuniste e Tiranës.

Marku, 10 vjet burg politik
Edhe pas ikjes së një pjese të grupit të specialistëve hungarezë për në Perëndim, Mark Alia vazhdoi të punonte me pjesën tjetër të grupit që mbetën këtu. Lidhur me këtë, ai dëshmon: "Largimi i një pjese të grupit u përfol gjatë nga shokët e tyre, por mungesën e tyre e ndjenim edhe ne pasi kishim punuar afro dy vjet së bashku. Laci më thoshte shpesh se shokët e tij që kishin ikur për në SHBA, kishin shpëtuar dhe ishin larguar nga Hungaria, pasi nuk kishin asnjë lloj konsiderate për qeverinë komuniste që kishte pushtetin atje. Nga bisedat që bëja me të, krijova një vizion të qartë si për gjëndjen që ishte në Shqipëri, ashtu dhe për Perëndimin. Kjo gjë më nxiti mua që pas afro një viti e gjysëm, më 24 prill 1958, së bashku me dy shokët e mi, Javer Hoti e Rustem Berisha, nga Mamurrasi, të merrnim rrugën për t'u arratisur nga Shqipëria. Por teksa ishim në afërsi të kufirit në zonën e Bajzës, ne ramë në një pritë të kufitarëve, të cilët kishin të dhëna për një kalesë kufiri nga persona të tjerë. Pasi na mbajtën një natë në Shkodër, ku na mori në pyetje vetë Gjeneral Hilmi Seiti, ne na sollën në Krujë, ku na mbajtën tre muaj në hetuesi. Aty na merrte në pyetje Nuredin Kërxhaliu, i cili u soll mjaft mirë me ne. Pas kësaj ne na nxorrën para Kolegjit të Gjykatës Ushtarake të Tiranës, i cili dha dënim 12 vjet për Javerin si kryetar grupi dhe me nga 10 vjet mua dhe Rustemit", e përfundon rrëfimin e tij Mark Alia, i cili vuajti për pesë vjet e gjysëm në kampet e punës së detyruar të regjimit komunist të Enver Hoxhës, pasi kishte dashur të arratisej nga Shqipëria, i nxitur nga inxhinerët hungarezë me të cilët punonte në fushat e Thumanës. Pas lirimit nga burgu e deri në vitin 1992, Marku punoi si bojaxhi në Ndërrmarjen Komunale të Laçit, ku për dy vjet ishte dhe drejtor i saj. Vitet e gjata të punës që Marku i kishte filluar që në moshën 15-vjeçare pranë specialistëve hungarezë, i mbylli në vitin 1997, në administratën e Ministrisë së Punëve të jashtëme në Tiranë. Aty shpesh herë e vizitonte ambasadori Ferenc Poka, që i kujtonte ish-miqtë e tij hungarezë me të cilët punoi fushave të Thumanës dhe mësoi shumë prej tyre.

-------------

DOSSIER

Historia e Gjon Alisë dhe e vëllait të tij, Ndues, që vdiq në tortura


--------------------------------------------------------------------------------

Origjina e hershme e familjes Alia është nga një fshat i vogël që ndodhet në afërsi të Patokut të Kurbinit, apo më saktë aty ku është grykëderdhja e lumit Ishëm fare pranë detit Adriatik. Aty nga viti 1468, ajo familje u detyrua që të shpërngulej që andej nga presionet e shumta të turqve për ndërrimin e fesë dhe u vendosën në malësinë e Gjakovës në Veri të Shqipërisë. Një nga burrat më të përmëndur të kësaj familje, ka qenë Gjon Alia dhe pas tij kanë ardhur disa breza të tërë si Ali Rrebani, Rreban Dema, Dem Martini, Martin Preka, Prek Gjoni, Gjon Geci, Gec Kola, Kol Pogu, Pog Leka, Lek Murra dhe Murr Deti, i cili trashëgoi atë mbiemër për shkak të vendbanimit të familjes së tij fare pranë detit Adriatik. Gjatë kohës që ajo familje banonte ende në grykëderdhjen e lumit Ishëm, i pari i kësaj shtëpie, Rreban Dema, ishte i martuar dhe kishte tre fëmijë: Nduen, Qerimin dhe Aliun. Por si rezultat i gjëndjes së keqe ekonomike Rreban Dema u detyrua që të ikte që andej dhe u vendos në fshatin Meje të malësisë së Gjakovës, ku ai u martua përsëri me të bijën e Bajraktarit të Bugjonit të Pukës, Mark Frrokut. Nga ajo martesë atij i lindën edhe katër djem të tjerë, që u quajtën: Gjon, Pren, Kol dhe Ndue. Gjatë asaj kohe ata zunë miqësi të ngushtë me familjen e Can Beg Kryeziut dhe shtëpitë e Ahmet Asllanit e Gjon Markut të Gucisë. Por kur ata i kishin rregulluar të gjitha problemet ekonomike të familjes,u detyruan të shpërnguleshin përsëri nga ato troje si rezultat i masakrave që serbët filluan të bënin në krahinën e Kosovës. Në atë kohë i pari i shtëpisë ishte Ali Rrebani, i cili pasi qëndroi disa kohë në shtëpinë e një mikut të tij në një fshat të Prizrenit, u kthye përsëri në trojet prej nga ishin shpërngulur pasi u dha lajmi se serbët ishin larguar nga Kosova. Por pas rikthimit në fshatin Meje, ajo familje nuk qëndroi për shumë vjet aty, sepse në vitin 1924 pas rikthimit të Zogut në Shqipëri, u shpërngul dhe u kthye përsëri duke u vendosur në lagjen Tepe të qytetit të Shkodrës. Në atë qytet familja e Gjon Alisë qëndroi deri në vitin 1932 kur Qeveria e Mbretit Zog u ndau tokë familjeve kosovare që kishin ardhur në Shqipëri si muhaxhirë. Me ndërhyrjen e mikut të ngushtë të familjes, Ismet Totos, që në atë kohë ishte në postin e Prefektit të Kukësit, Gjon Alia dhe familja e tij u vendos në qytezën e vogël të Mamurrasit të rrethit të Krujës, ku iu dha edhe disa dynymë tokë. Ato toka që përfitoi Gjon Alia, kufizoheshin me tokat e familjes së e Pal Bulit (një nga burrat më të njohur të asaj zone, gjyshi i Paulin Anton Bulit nga Laçi) dhe Mal Demës, Murat Zanit, Kol Prel Tomës, Met Hajdarit të Shëmrisë, Pirolëve të Zhejës, Totajve, Rrikajve, Belegëve, Kupëve, Mërlikëve të Krujës, si dhe Gjon Nik Sykut të Bregut të Matës. Në atë pjesë toke, Gjon Alia ngriti shtëpinë e tij duke pasur edhe ndihmën e pakursyer të banorëve vëndas, e në veçanti të Pal Bulit, Isuf Murtos e Mal Demës. Pasi u stabilizua në atë pjesë toke që iu dha nga ana e qeverisë së Zogut, familja e Gjon Alisë dal ngadalë filloi të ingranohej në jetën e atyre banorëve të asaj zone fushore duke kalura në një harmoni të plotë me ta. Pushtimin fashist të Shqipërisë në vitin 1939, familja e Gjon Alisë e priti me indinjatë të madhe dhe Gjonit bashkë me dy vëllezërit e tij iu bë thirrje që të punonin pranë armës së milicisë, por ata nuk pranuan që të shërbenin në rradhët e saj. Në atë kohë Kol Alia gjendej në Kosovë, pasi merrej me punët e tregtisë dhe krahas aktivitetit të tij tregtar me të cilin ai mbante shtëpinë, ai e kishte kthyer shtëpinë e tij në një qëndër të nacionalistëve kosovarë dhe mbante lidhje të ngushta me Shaban Polluzhën. Ndërsa i vëllai i Gjon Alisë, Nduja, së bashku me kushuririn e tyre, Pren Alia, e Zeqir Jasharin, në vitin 1943 u bashkuan me forcat e Abaz Kupit që e kishin shtabin fare pranë tokave të tyre. Në atë kohë që Ndueja dhe Preni u bashkuan me Abaz Kupin, vetë Gjonit iu bë thirrje që të bashkohej me forcat partizane të nacional-çlirimtares, por ai nuk pranoi. Ajo gjë do t'i kushtonte shtrenjtë Gjon Alisë, pasi me mbarimin e Luftës ai dhe e gjithë familja e tij u vunë në shënjestër nga komunistët që erdhën në pushtet. Që në ditët e para të pasluftës, u arrestua kunati i Gjon Alisë, Gjon Pren Marku, i cili banonte në Durrës dhe kishte pasur miqësi të ngushtë me Nako Spiron, Lazër Radin, Kozma Nushin etj. Pas disa kohë hetuesie Gjoni u dënua me 17 vjet burg politik dhe në atë kohë që u dënua ai, ishte arrestuar edhe i vëllai i tij më i vogël, Ndueja, i cili u burgos në kalanë e Gjirokastrës. Ndërsa vuante dënimin në atë burg së bashku me Ramiz Menën e Bajazit Kaloshin, Nduja tentoi të arratisej që andej por u kap nga policët të cilët e torturuan deri sa iu vdiq në duar. Pas këtyre goditjeve, filloi persekucioni edhe ndaj familjes së Gjon Alisë, ku në vitin 1958, u arrestua i biri i tij , Marku, i cili u dënua me dhjetë vjet burg.

-----------